Овој текст е напишан во 1890 година на француски јазик,
под наслов „Morale
Anarchiste” за нашиот париски весник La Revolte, и подоцна е објавен како брошура.
1907, Петар
Кропоткин
I.
„Зошто треба да
бидам морален?“ Ова прашање си го поставувале рационалистите од XII век, филозофите од XVI век, мислителите и револуционерите од XVIII век. Подоцна одново му се враќаат англиските утилитаристи
(Бентам и Мил), германските материјалисти (како Бихнер), руските нихилисти во
1860-тите и 1870-тите години, и младиот основач на анархистичката етика,
нажалост прерано умрениот Гијо. Истото прашање сега си го поставуваат младите
француски анархисти.
И навистина – зошто?
[...] Дали затоа што на моралност ме
учела мојата мајка? Зар тогаш не треба да паѓам на колена пред секоја слика од
Христос и Богородица, да го почитувам кралот или царот, да коленичам пред
судијата, кој го сметам за измамник! И сето тоа затоа што мојата мајка, многу
добродушна, ама и многу неука како и сите наши мајки, ме научила на куп
глупости.
Ова се само
предрасуди и јас ќе се трудам да ги отфрлам и нив и сите останати. Ако ми е
одвратно да бидам неморален, ќе се натерам себеси да не бидам таков, како што
во детството сум се трудел да не се плашам од мрак, гробови, привиденија и
мртовци, кои што ми влевале страв. Ќе го направам тоа за да го скршам оружјето
на религијата, или макар за да протестирам против лицемерието, наметнато во име
на зборот „моралност“.
Така размислуваше руската младина кога раскинуваше со
предрасудите на стариот свет и го креваше знамето на нихилизмот, поточно, на
филозофијата на анархизмот: „Да не се клекнува пред ниеден авторитет, колку и
да е голем. Да не се прифаќа ниеден принцип додека разумно не се провери.“
Непотребно е да се додаде дека нихилистичката младина,
отфрлајќи го старото учење за моралноста на нивните татковци и спалувајќи ги
сите системи на моралност, ги изроди со тоа почетоците на едно ново морално
однесување. Тоа однесување е бескрајно повозвишено од се` што нивните татковци
практикувале под туторство на евангелијата, „совеста“, „категоричкиот
императив“ на Кант или „разумно сфатените должности“ на утилитаристичката
школа.
Но пред да одговориме на прашањето „Дали треба да бидам
морален?“, да погледнеме прво дали е тоа правилно поставено. Да ги анализираме
мотивите на човековите постапки.
II.
Кога нашите предци се обидувале да разберат кој импулс го
тера човекот да постапи вака или онака, стигнувале до многу едноставен одговор.
До денес се сочувани католичките икони кои прикажуваат како тие тоа го
замислувале. Човек оди низ поле и воопшто не забележува дека на левото рамо му
седи ѓаволот, а на десното ангелот. Ѓаволот го наведува на зло, а ангелот се
труди да го одврати од тоа. Ако ангелот победи и човекот остане чесен, други
тројца ангели го земаат и го носат на небото. Така е тоа сето сликовито објаснето.
[…] Ваквите наивни
размислувања изчезнуваат. Но иако старите термини не се користат, суштината
останува иста. Просветениот народ не верува повеќе во ѓаволи, но бидејќи
неговите идеи не се поразумни од верувањата на старите предци, тој лицемерно ги
прикрива ангелите и ѓаволите со схоластички брборења кои ги почестиле со името
филозофија. Наместо ѓавол, сега
говорат тело или страсти. Ангелот е заменет со зборовите совест или душа, одраз на мислите на творецот-бог или големиот градител, како што говорат
франк-масоните. Но човековите постапки и натаму се претставени како резултат на
борбата против два непријателски елементи и, како и порано, човекот го сметаат
за чесен ако еден од елементите (душа или совест) почесто го победува другиот
(тело или страст).
Не е тешко да се разбере вчудовиденоста на нашите дедовци
кога англиските филозофи, а потоа и енциклопедистите, почнале, спротивно на тие
примитивни концепции, да убедуваат дека ѓаволот и ангелот немаат никаква врска
со човековите постапки, туку дека сите човекови постапки, добри или лоши,
корисни или штетни, ги движи еден мотив: тежнеење кон задоволство.
[...] Што, меѓутоа, може да биде поточно од оваа теза?
Ете човек кој на детето му го одзема последниот залак
леб. Сите еднодушно заклучуваат дека тој е ужасен егоист, дека се води
исклучиво од себичност. Но еве и еден друг, кого сите го сметаат за чесен. Тој
го дели и последниот залак со гладните, ја слекува од себе облеката и ја дава
на премрзнатите. Моралистите, кои секогаш зборуваат со религиозен речник,
брзаат да кажат дека тој го доведува принципот на љубов спрема ближниот до
самоодрекување и дека го води нагон кој нема ништо заедничко со егоизмот.
Доволно е, меѓутоа, малку да се размисли за да стане
јасно дека, ако занемариме дека овие две постапки имаат целосно спротивни
последици по човекот, нивниот мотив е сепак ист – тежнеење кон задоволство.
Кога човекот кој ја дава и последната своја кошула во тоа не би наоѓал
задоволство, тој тоа не би го ни направил. Тој би му го одземал на детето лебот кога
тоа би му чинело задоволство, но тоа нему му е одвратно, затоа што тој ужива да
дава и затоа и дава.
[…] Што и да
прави, човекот секогаш тежнее кон задоволство и избегнува страдање.
Кога некоја жена се одрекува од својот последен залак за
да го даде на првиот кој ќе го сретне, кога ги слекува од себе последните
партали за да би стоплила некоја друга премрзната жена, додека и самата се
тресе од студ, тоа го прави затоа што неспоредливо повеќе би патела кога би
гледала друг како гладува и мрзне, отколку кога самата би гладувала и мрзнела. […]
Австралијанецот (домородниот австралијанец, заб. на
прев.), кого Гијо го наведува како пример, пати од самата помисла дека сеуште
не ја одмаздил смртта на својот сродник. Тој мрее измачуван од свеста за својот
кукавичлук и оживува дури откако ќе го изврши чинот на одмазда. Да би се
ослободил од чувството кое го потиштува и за да си го врати внатрешниот мир,
кој му претставува поголемо задоволство, тој често е способен за јуначки
подвиг.
Кога група мајмуни, гледајќи како ловецот го застрелува
нивниот другар, ќе го опседнат шаторот и ќе го бараат трупот на застреланиот
мајмун, не осврнувајќи се на заканувачката пушка на ловецот, и кога, на крајот,
предводникот на чопорот ќе влезе во шаторот и со своето цвилење ќе успее да го
измоли ловецот да му го врати трупот, кој потоа целата група со крици ќе го
одведе во шумата, тогаш мајмуните се потчинуваат на инстинктот на сочувство кој
е посилен од секаква мисла за личната безбедност. Тоа чувство ги надвладува
сите други во тој миг. Самиот живот губи смисла во нивните очи, сè додека не се
уверат дека не можат да го оживеат нивниот другар. Тоа чувство станува толку
мачно што јадните животни ризикуваат сè да се ослободат од него.
Кога илјада мравки јурат кон нивниот мравјалник, кој бил
запален од тоа зло животно – човекот, и кога стотици од нив ќе изгинат
спасувајќи ги своите ларви, нив ги води потребата да го сочуваат потомството.
Тие ризикуваат сè за да ги понесат со себе ларвите, околу кои се трудат повеќе
отколку што било која буржујка се труди околу воспитувањето на своите деца.
Најпосле, кога инфузориите, избегнувајќи премногу топли
зраци, се движат во потрага кон поумерена температура, или кога билките ги
вртат своите цветови спрема сонцето и ги затвараат кога ќе падне ноќ, тогаш
сите тие битија исто така се потчинуваат на потребата да избегнат страдање и да
пронајдат задоволство (како мравката, така и австралијанецот, христијанскиот
маченик и маченикот-анархист).
Да се тежнее кон уживање и да се избегнува страдањето –
тоа е универзален фактор на целиот органски живот. Во тоа е суштината на
животот. Кога не би тежнееле кон задоволство, животот не би бил возможен.
Организираната материја би се распаднала и животот би престанал.[…]
III.
[...] Ако на св. Августин му бил потребен посебен критериум за разликување на
доброто од злото, во светот на животните од секогаш постоела значајно подобра
основа за такво разликување. Животинскиот свет, почнувајќи од инсектите па сè до човекот, одлично разбира што е добро
а што зло, без да мора да ја праша за тоа ниту Библијата, ниту филозофијата. Одговорот
повторно се крие во нивните природни потреби: зачувување на видот, и според
тоа, најголема можна среќа за поединците.
IV.
[...] За да го разграничат доброто од злото, старозаветните
теолози, будистите, христијаните и муслиманите се повикувале на боженствено
вдахновение. Сите тие добро знаеле дека секој човек, без разлика дали е дивјак
или цивилизиран, неписмен или образован, подлец или добродушен, секогаш полага
сметка пред себе за тоа дали постапува добро или подмолно, а особено ако
постапува подмолно. Не можејќи да најдат објаснение на тој факт, во неа гледале
боженствено вдахновение. Филозофите-метафизичари, од своја страна, зборувале за
спознанието, за некаков мистичен императив, со што само замениле еден термин со
друг. Но, ниту едните ниту другите не успеале да го утврдат едноставниот, а
импресивен факт дека животните кои живеат во заедница не само што исто толку
добро го разликуваат доброто од злото како и човекот, туку и нивните поимања за
добро и зло се многу слични со човековите, а кај претставниците на некои класи
– инсекти, риби, птици, цицачи – се дури и истоветни.
Мислителите на XVIII
век тоа добро
го воочиле, но нивното запазување паднало во заборав. Наша должност е да го
истакнеме огромното значење на тие факти.
Форел, истражувач на природата на мравките, докажал
мноштво податоци, како на пример ова: кога мравката со празен желудник ќе
сретне друга мравка која добро си го наполнила стомакот со мед, првата веднаш
ќе побара од собраната храна. Кај овие ситни инсекти задолжително е најадената
мравка да ја поврати храната за да можат да се најадат и гладните другари.
Распрашајте се кај мравките дали е добро една мравка да им ускратува храна на
другите членови на мравјалникот кога веќе го добила својот дел. Тие
недвосмислено ќе ви одговорат преку своите постапки, а одговорот ќе биде дека
тоа би било многу непримерно. Спрема мравката-егоист другите мравки се
однесуваат посурово отколку спрема непријателот од друг вид. Ако таква
себичност би се случила за време на битка меѓу две различни групи, мравките би
ја прекинале борбата за да го казнат егоистот.
Или, прашајте ги врапците од вашиот двор, кога од вашиот
прозорец ќе фрлите неколку трошки леб, дали е добро едно врапче да не им јави
на сите останати, за да можат и тие да учествуваат на трпезата. Прашајте ги
како го оценуваат однесувањето на врапчето кое од соседното гнездо украло страк
слама во чие собирање не придонело. Врапците ќе ви одговорат, сложно клукајќи
го крадецот по главата, дека постапил многу лошо.
Прашајте ги и мрмотите дали е добро да им ги заградуваат
на другите мрмоти од истата колонија пристапите до подземните складишта. Ќе ви
одговорат, возвраќајќи му на скржавецот со разни непријатности, дека тоа е
многу грда постапка. Прашајте го најпосле примитивниот човек, на пример Чукча,
дали е добро да земе храна од шаторот на некој од членовите на неговиот род во
негово отсуство. Ќе ви одговори дека тоа би било многу непримерно, ако можел
самиот да набави храна. Но, ако бил уморен и ако му било тешко, ќе ви каже дека
има право да ја земе туѓата храна, но дека тогаш мора да ја остави таму својата
капа, ножот или барем парче јаже врзано во чвор. Така, по враќањето, отсутниот
ловец би знаел дека го посетил другар, а не туѓинец. Таквата претпазливост ќе
го ослободи домаќинот од грижата дека во близина на неговиот шатор може да се
наоѓа крадец.
Можеме да наведеме илјадници слични податоци и би можеле
да се напишат цели книги кои ќе покажат дека перцепцијата за доброто и злото
кај човекот и животните е иста.
Ни мравката, ни птицата, ни мрмотот, ни дивиот Чукча не
го читале ниту Кант, ниту светите евангелија, ниту Мојсеј. Сепак, тие имаат
иста претстава за доброто и злото. Доволно е малку да размислиме за тоа што
лежи во основата на ова сфаќање и ќе ни стане јасно дека и мравките и мрмотите и христијанските и атеистичките моралисти за
добро го сметаат она што е корисно за продолжување на видот, а за лошо она што
му штети. Значи, не она што е корисно или штетно за поединецот, како што
тврделе Бентам и Мил, туку она што е корисно или штетно за целиот вид.
Така идејата за доброто и злото нема ништо заедничко со
религиозните или мистични спознанија: таа е природна потреба на животинските
раси. Кога основачите на религиите, филозофите и моралистите говорат за
боженствената или метафизичка суштина, тие само го прежвакуваат она што секоја
мравка и секое врапче го практикуваат во својата мала заедница: „Дали е тоа
корисно за заедницата? Ако е, тогаш е добро.
Дали е тоа штетно за заедницата? Ако е, тогаш е лошо.“
* * *
Човекот од секогаш разликувал добро од зло. Колку год да
е развиена неговата интелигенција, или, спротивно, колку год да се неговите
идеи замаглени од предрасуди и егоистички интереси, тој смета дека е добро тоа
што е корисно за заедницата во која живее, а лошо тоа што е штетно за таа
заедница.
Но од каде потекнува кај човекот тој став, толку нејасен
што едвај може да се разликува од емоција?
V.
[…] Во својата
извонредна книга, која свештенството ја дочека со длабоко молчење и која е
малку позната и меѓу атеистите, Адам Смит се приближи до откривање на загатката
за вистинското потекло за моралноста. Тоа потекло не го бара во религиозните и
мистични чувства, туку во едноставниот елемент на сочувство.
Вие, на пример, гледате како возрасен човек тепа дете.
Знаете дека ударите му причинуваат болка на детето. Фантазијата ве приморува
живо да го чувствувате злото кое го сведочите, а ако не фантазијата, тогаш
криците и изразите на страдање на детето јасно ви го покажуваат болот што го
чувствува. Ако не сте кукавица, веднаш ќе се фрлите на насилникот и ќе го
спасите детето од тој ѕвер. За објаснување на моралните чувства ќе биде доволен
уште еден пример. Колку е поразвиена вашата фантазија, толку подобро можете да
замислите како се чувствува суштество кое страда, и толку поинтензивно и
поизострено ќе стане вашето морално чувство. Колку е поразвиена вашата
способност да се поставите на нечие место, толку поживо ќе го сетите злото кое
му го причинуваат, навредите кои му ги нанесуваат, неправдата чија е жртва, и
толку посклони ќе бидете да се спротивставите на злото, навредите и
неправедноста. И колку повеќе се навикнувате да делувате под дејство на
околностите, под влијание на околните луѓе или на интензитетот на вашите мисли
и фантазија, толку повеќе ќе се развива вашето морално чувство додека не
постане навика.
[…] Адам Смит не
разбрал – и тоа му е единствена грешка – дека елементот на сочувство претворен
во навика постои и кај животните исто како и кај човекот.
*
* *
Нека не ми замерат вулгарните популаризатори на Дарвин […]; чувството на солидарност е карактеристика која преовладува кај сите
животни кои живеат во заедница. Вистина, орелот го јаде врабецот, волкот го
јаде мрмотот; но и волците и орлите си помагаат едни на други во ловот, а врапците
и мрмотите се толку меѓусебно солидарни во својата заштита од грабливците што
само најнесмасните меѓу нив можат на овие да им паднат во канџите. Во секоја
заедница, животинската солидарност претставува природен закон, значајно поважен
од фамозната борба за опстанок, која буржуите ја трубат на сите страни за на
крај на тоа да отрпнеме.
Кога го проучуваме животинскиот свет и се обидуваме да го
разјасниме проблемот на борбата за опстанок, која секое живо суштество ја води
против неповолната средина и природните непријатели, забележуваме дека повеќе
шанси да преживее има онаа заедница во која се развиени принципите на еднаквост
и солидарност и во која тие принципи прешле во навика. Колку поживо секој член
на заедницата ја разбира својата солидарност со другите, толку повеќе кај сите
членови ќе се развијат два главни чинители на секој прогрес: храброст, од една
страна, и слободна иницијатива, од друга. Спротивно на тоа, колку повеќе се
губи чувството на солидарност во заедницата – а тоа се случува или при
исклучителен недостиг, или при исклучително изобилство на храна – толку повеќе
ќе опаѓаат овие два фактори на прогресот, и на крајот ќе изчезнат. Така
доведена до пропаст, заедницата е осудена да падне пред непријателите. Без
заемна доверба борбата не е можна. Без храброст, без иницијатива, без
солидарност, нема победа и поразот е неминовен.
Замислете ја таа солидарност, која постои со милениуми,
уште од првите форми на живот на земјината топка. Кога ќе замислите како тоа
чувство постепено се претварало во навика и преку наследство се пренесувало од
најпростите микроскопски организми на повисоки класи на потомци (инсекти,
птици, влекачи, цицачи и човекот), ќе го разберете потеклото на моралното
чувство, кое на живите суштества им е исто толку неопходно колку и храната или
органот кој ја вари.
[...] Без солидарност меѓу индивидуите и видовите, животинскиот свет не би можел
да се развива и усовршува. Без солидарност, и најнапредното суштество на
Земјата денес би било парченце протоплазма кое плива во вода, а прашање е дали
воопшто би постоело, затоа што и првите агрегати на ќелии веќе претставуваат
здружување во борбата.
VI.
Значи, ако ги набљудуваме заедниците на животните како
обични разумни истражувачи, а не како заинтересирани буржуи, ќе заклучиме дека
принципот „постапувај спрема другите така како што би сакал другите да
постапуваат со тебе во аналогни ситуации“ се среќава секаде каде што постои
заедница.
[…] Очигледно е дека принципот на
солидарност уште почесто се применува во човечките заедници. […] На човекот
единствено тоа му овозможува да го сочува својот слаб вид во непријателска
средина и да ги развие своите интелектуални способности.[…]
Ете зашто чувството на
солидарност и неговата практична примена не изчезнуваат ниту во најмрачните
историски епохи. Овој принцип доминира во идеите на луѓето дури и во пролазните
периоди на тиранија, ропство, експлоатација, и така е вкоренет што најпосле
предизвикува експлозија против незадоволувачкиот режим, односно револуција. Тоа
е потполно очекувано, и да не е така, општеството би било осудено на пропаст.
[…] Човекот попрво би почнал да
ползи на четири нозе, отколку што би се одрекол од моралното чувство, затоа што
тоа во еволуцијата на животинскиот живот му претходело на исправениот став на
човекот. Тоа чувство е вродена способност, исто како и осетот за мирис или
допир.
* * *
Што се однесува до законите и религиите, кои и самите го
проповедаат овој принцип, ние добро знаеме дека тие го искористија за да го
заштитат својот посед, преку прописи донесени во корист на освојувачите,
експлоататорите и свештениците. Како инаку би успеале да вршат влијание врз
разумот без принципот на солидарност, чија праведност е општопризната?
Религијата и законот се заколнаа на тој принцип, како и власта која успеа да го
наметне својот авторитет, позирајќи како заштитник на послабиот од посилниот.
Отфрлувајќи ги законот, религијата и власта, човештвото
одново ќе завладее со моралниот принцип кој допушти да му го одземат, и
критички ќе го исчисти од лагите, со кои свештеникот, судијата и владетелот
сеуште го трујат.
Но би било неразумно да се отфрла моралниот принцип само
затоа што со него се служат црквата и законот. […]
Покрај тоа,
зарем принципот кој налага со другите да се однесуваш како што сакаш да се
постапува со тебе не е во суштина истиот оној принцип на еднаквост кој лежи во
основите на анархизмот? […]
Ние не сакаме да не`
владеат. Зарем
со тоа не изјавуваме и дека ни самите не сакаме да владееме над други? Не
сакаме да бидеме мамени, сакаме секогаш да ни говорат само вистина. Зар со тоа
не изјавуваме дека ни самите не сакаме никого да лажеме и дека се обврзуваме да
говориме само вистина? Не сакаме да ни ги одземаат плодовите од нашиот труд.
Зар со тоа не говориме дека ја почитуваме и неприкосновеноста на производите на
туѓиот труд? Бидејќи, навистина, на која основа смееме да бараме одреден однос
спрема нас, а истовремено да си земаме за право да се однесуваме сосема поинаку
кон другите? Зар не би биле тогаш и ние истата таа „плава крв“ која има право
да се однесува со другите како што ќе пожели? При таа помисла, во нас гласно
протестира исконското чувство за еднаквост. Еднаквоста во заемните односи и
солидарноста која оттаму произлегува се најмоќни оружја на животинското царство
во борбата за опстанок. Еднаквост – тоа е правичност. Прогласувајќи се себеси
за анархисти, ние однапред изјавуваме дека се одрекуваме од тоа со другите да
постапуваме поинаку отколку што би сакале да се постапува со нас. Изјавуваме
дека нема да трпиме нееднаквост, која на некои им овозможува да ја користат
својата моќ, лукавство или вештина на начин со кој ние не се сложуваме. […] Ние не ѝ објавуваме војна само на апстрактната Тројка во ликот на законот,
религијата и власта. Му објавуваме војна на целиот спектар на лаги, лукавост,
експлоатација, поквареност – со еден збор, нееднаквост, со која ни ги наполнија
срцата.[…]
*
* *
Можеби ќе ни речат, најпосле тоа и често се случувало:
„Па, ако вие мислите дека секогаш треба да се постапува со другите како што
сакате да се постапува со вас, тогаш со какво право смеете да применувате сила,
без оглед на околностите? Со какво право смеете да вперите топови во
цивилизирани или варвари кои вршат инвазија на вашата земја? Со кое право
смеете да го експрорирате експлоататорот? Од каде ви е правото да убиете макар
и змија отровница, а камоли тиранин?“
Со кое право?! А што вие подразбирате под тој чуден
термин, позајмен од законите? […] Ако го
поставувате ова прашање, тогаш нашиот одговор ќе биде многу едноставен.
Ние, секако, имаме право на употреба на сила, затоа што и
самите бараме да не` убијат како змии отровници ако
преземеме инвазија на Тонкинг или земјата Зулу, кои нас никогаш не ни причиниле
ни најмало зло. „Убијте не` ако некогаш се
сложиме на инвазија“, им говориме на нашите синови и другари. Имаме право,
затоа што бараме и нас да не експроприраат, ако ги изневериме своите принципи и
завладееме со наследство, па макар и ни паднало од небо, и ако ги пљачкаме
нашите ближни. Имаме право, затоа што секој добар човек однапред бара да го
убијат ако се преобрати во змија отровница, бара да му заријат нож во срце ако
го заземе местото на тиранинот кој претходно го совладал од тронот. […]
VII.
[…]
Во старо време
црквата ги морализирала луѓето со застрашување за маките во пеколот; на сите им
е јасно дека на тој начин, всушност, ги деморализирала. Судијата, пак, се
заканува со робија, тортура, бесилки, и сето тоа во име на истите тие принципи
на заедништво кои самиот тој ги изиграл, и на тој начин морално ги расипал. А авторитетите
од сите можни бои врескаат за пропаст на човештвото при секоја помисла дека
судијата, како и свештеникот, можат да исчезнат од лицето на земјата.
Што се однесува до нас, ние не се плашиме да ги отфрлиме
судиите и пресудите. Заедно со Гијо, ние се противиме на секаква санкција, на
секаков вид морална принуда. „Постапувај како што сакаш“ говориме, бидејќи сме
убедени дека повеќето луѓе, еманципирајќи се и отфрлајќи ги вредностите на ова
време, ќе постапуваат во корист на заедницата, исто како што веруваме дека
детето кога-тогаш ќе прооди исправено наместо четвороношки, затоа што неговите
родители припаѓаат на човечкиот род. Сè што можеме е да дадеме совет, а и тогаш
се оградуваме: „Овој совет за тебе станува обврска само тогаш кога, со помош на
искуството и лично набљудување, самиот ќе заклучиш дека е корисно да се
придржуваш до него.“
Кога гледаме млад човек како се грбави и така ги свива
градите и белите дробови, му советуваме да се исправи, да дише со полни гради,
да ги шири дробовите, затоа што тоа е најдобра заштита од туберкулоза. Но,
истовремено му предаваме и физиологија за да може да се запознае со работата на
белите дробови и самиот да се определи за она држење кое го смета за најдобро.
Тоа е, несомнено, сè што можеме да направиме во областа на моралноста. Имаме право само да
дадеме совет, на кој сме должни да додадеме: „Придржувај се до ова само ако
мислиш дека е добро за тебе.“
Оставајќи му секому право да постапува како што сака,
апсолутно одрекувајќи го правото на заедницата да казнува било кого, било како,
за било кој антисоцијален чин, ние не се одрекуваме од можноста да го сакаме
тоа што го сметаме за добро и да го мразиме тоа што го сметаме за лошо. Сакаме и
мразиме, бидејќи само оној кој умее да мрази, умее и да сака. Го задржуваме ова
право затоа што тој принцип е доволен за одржување и развивање на моралното
чувство во секоја животинска заедница, па така и за човечкиот род.
Бараме само
едно: уништување на сето она што во современото општество претставува препрека
за слободниот развиток на тие две емоции (љубов и омраза, заб. на прев.), сето
она што нашиот разум го одвлекува на погрешен пат; бараме уништување на
државата, црквата, судиите, свештениците, секоја власт и секој експлоататор. […]
Ние мразиме лага и бруталност, не затоа што се осудени од
моралните кодекси – ние тие кодекси не ги прифаќаме – туку затоа што лагата и
бруталноста го повредуваат чувството на еднаквост на секој човек за кој
еднаквоста не е само празен збор. Тие две нешта особено го револтираат оној кој
по своето размислување и делување е анархист.
*
* *
[…] Принципот на
еднаквост ги резимира сите моралистички учења, но тој содржи и нешто повеќе, а
тоа е почитување на личноста. Прогласувајќи ги своите анархистички принципи на
еднаквост, ние се одрекуваме од правата кои моралистите се умислувале дека ги
имаат – правата да ја деформираат личноста во име на некој принцип кои тие го
сметале за добар. Ние никому не го признаваме тоа право и не го сакаме ни за
себе.
Тоа што признаваме е неограничена и полна слобода на
личноста. Сакаме нејзиното постоење да биде потполно и сите нејзини одлики слободно
да се развиваат. Не сакаме ништо да ѝ наметнуваме. Така се враќаме на принципот
кој Фурие му го спротивстави на религиозниот морал, говорејќи: „Дајте му на човекот апсолутна слобода, не го
деформирајте; религијата веќе доволно го деформира. Не се плашете од неговите
страсти. Во слободно општество тие страсти нема да претставуваат никаква
опасност.“ […]
VIII.
[…] Имаме многу повеќе солзи отколку што ни требаат за нашите страдања и поголема
залиха на радост отколку што му треба на нашето постоење, рекол Гијо, резимирајќи ги со тоа сите прашања за моралот во неколку
вистинити редови кои ги позајмил од природата.
Осаменото битие страда. Чувствува некаква загриженост
кога не може да ги подели своите мисли и чувства со околината. Кога преживува
голема среќа, човек сака сите околу него да знаат дека постои, љуби, живее,
протестира, се бори.
* * *
Животот истовремено треба да изобилува и со разум, и со
чувства и со волја, за да може да биде вистински плодотворен. Всушност, таа
разновидна плодност единствено е живот – оној кој единствено го заслужува тоа
име. Оној на кој животот само еднаш му заискрил, не би дал ни миг од таквиот
живот за цела година вегетирање. Оној кој никогаш не пиел од тој жив извор е
само предвремен старец, ништожен, билка која свенала пред воопшто да расцути.
„Да ѝ го оставиме
на генерацијата која изумира таквиот живот, кој и не заслужува таков назив“,
кликнува младината која сака да живее и околу себе да шири живот. И секогаш
кога општеството е на раб да се распадне, сложниот притисок на младината ги
руши трошните економски, политички и морални форми и негува нов живот. Затоа не
е страшно ако некои загинат во таа борба. Животниот пулс продолжува да чука. Животот
се движи напред. За оној кој погинал, да се живее значело да се цути, затоа
никакви последици не го плашеле и тој не би зажалил за ништо. […]
IX.
[…]
Ако го цениш
задоволството кое носи полн, целосен и плодоносен живот, биди силен и храбар,
користи ја својата сила во сите свои делувања, развивај го својот живот во сите
правци, собирај што повеќе енергија и труди се да бидеш што повеќе дружељубив. Секогаш
раководи се од високо развиен разум и не се плаши да се впуштиш во борба. Не плаши
се од ризикот, и во ризикот има своевиден шарм. Вложи ги сите свои способности,
не штеди ги своите сили, бидејќи ги имаш доволно за сè што сметаш дека е важно
и убаво. Тогаш ќе доживееш најголема можна среќа. Соедини се со масата и тогаш,
што и да ти се случи во животот, ќе чувствуваш дека срцата на сите кои ги почитуваш
се со тебе, а против тебе се срцата на сите оние кои ги презираш. […]
Да се бориш, да ѝ гледаш в лице на опасноста, да се фрлаш
во вода за да спасиш не само човек туку и мачка, да се храниш со сув леб за да
се стави крај на неправдите кои те револтираат, да покажеш солидарност со оние
кои заслужуваат љубов и да знаеш дека и тие тебе те љубат – сето ова можеби
изгледа како жртва за еден немоќен филозоф, но за мажите и жените полни со
енергија, сила, храброст и младост – ова е сета радост на постоењето.
* * *
[…]
Веќе споменавме
дека постојат епохи во кои остро се менуваат сфаќањата за моралноста. Станува јасно
дека она што се сметало за морално во суштина е длабоко неморално. Во еден
случај, се работи за обичаи и традиции кои се неморални во самиот корен, во
друг случај, за морал создаден заради штитење на интересите на една класа. Ние сето
тоа го отфрламе, извикувајќи: долу
моралот!, и почнуваме да го сметаме како своја должност извршувањето
неморални постапки. Ги поздравуваме таквите епохи. Тоа се периоди на критика. Тие
се најдобар знак дека во општеството се одигрува негување на сериозни идеи и
дека се создава моралност од повисок ред.[...]
Забелешка: Ова не е целосниот текст од брошурата „Анархистички морал“, туку селективно скратена верзија на текстот.
Целосниот текст може да се најде овде на англиски, овде на српски и овде на француски во оригинална верзија.
No comments:
Post a Comment